Dân ca Hu‰
                                    Gia H¶i
Ÿ Çây chúng tôi ÇŠ cÆp ljn nh»ng câu hò, ÇiŒu hát trong dân gian, Çã ÇÜ®c quÀn chúng sáng tác và truyŠn bá tåi ÇÃt ThÀn Kinh thÖ m¶ng trong bao th©i Çåi.
Có lë Hu‰ là m¶t trong nh»ng nÖi có nhiŠu câu hò, ÇiŒu hát nhÃt và xuÃt s¡c nhÃt.
VŠ hình thÙc, ca dao Hu‰ thÜ©ng dài, bi‰n th‹ cûa vè, tÙ ngôn, ngÛ ngôn,thÃt ngôn. . .cÃu tåo theo yêu vÆn :
M¶t vÛng nܧc trong,
MÜ©i giòng nܧc Çøc.
M¶t træm ngÜ©i tøc,
Không ÇÜ®c m¶t chøc ngÜ©i thanh!
LÃy ai tâm s¿ nhÜ mình,
Mua tÖ thêu lÃy tÜ®ng Bình Nguyên quân!

VŠ n¶i dung, ca dao Hu‰ rÃt phong phú, š tÙ thâm sâu.
Chúng ta thº xét xem n¶i dung cûa dân ca Hu‰ qua m¶t vài câu tiêu bi‹u.

I . TµNH PHø T±, MÅu T± :

Nh»ng bài hát ru con ( ru em ) Hu‰ thÜ©ng nói ljn tình phø tº, tình mÅu tº:

Ru em, em thét cho muÒi ,
ñ‹ må Çi ch® mua vôi æn trÀu.
Mua vôi ch® Quán, Ch® CÀu,
Mua cau Nam ph°, mua trÀu ch® Dinh.
Ch® Dinh bán áo con trai,
TriŠu SÖn bán nón, MÆu Tài bán kim.

Må Öi ch© Çánh con Çau,
ñ‹ con b¡t Óc, hái rau må nh©!

Ca dao thÜ©ng là nh»ng bài h†c luân lš, khuyên con ngÜ©i phäi hi‰u thäo v§i cha mË :

MË già nhÜ chuÓi ba hÜÖng,
NhÜ xôi n‰p lu¶t, nhÜ ÇÜ©ng mía lau.
Tôm r¢n l¶t vÕ, bÕ Çuôi
Gåo lúa de An C¿u mà nuôi mË già !

Ca dao cÛng nói lên tâm trång cûa nh»ng ngÜ©i con hi‰u thäo:

ñêm Çêm khÃn vái PhÆt ,Tr©i
CÀu xin cha mË sÓng Ç©i v§i con.

Có nh»ng bài ca nói lên tâm trång ngÜ©i con gái ra Çi lÃy chÒng, Çã luy‰n ti‰c mái nhà xÜa, nhÃt là Çau buÒn vì xa cha mË:

Ra Çi ngó trܧc, ngó sau,
Ngó nhà mÃy c¶t, ngó cau mÃy buÒng.

Khi Çã vŠ nhà chÒng, ngÜ©i con gái thÜ©ng nh§ nhà, nh§ mË, nh§ cha :

ChiŠu chiŠu ra ÇÙng ngõ sau,
Ngó vŠ quê mË, ru¶t Çæu chín chiŠu.

II. Tình yêu quê hÜÖng

Dân ca Hu‰ là ti‰ng nhåc réo r¡t cûa nh»ng tâm hÒn yêu làng xóm, thành phÓ, quê hÜÖng mình.

Nh»ng bài hát ru, nh»ng bài ca Hu‰ thÜ©ng mang dÃu tích nh»ng làng xã thân yêu cûa ÇÃt thÀn kinh nhÜ là muÓn gi§I thiŒu cùng khách du nh»ng ÇÎa danh quen thu¶c, và cÛng là Ç‹ g®i nh§ cho nh»ng lãng tº xa nhà :

ñó ai bi‰t rít mÃy chÜn,
CÀu Ô mÃy nhÎp, ch® Dinh mÃy ngÜ©i ?

ñông Ba, Gia H¶i hai cÀu,
Có chùa DiŒu ñ‰ bÓn lÀu hai chuông.

NhiŠu bài dân ca Hu‰ ca tøng nh»ng sän vÆt ÇÎa phÜÖng, nhÜ là niŠm t¿ hào và cÛng là m¶t cách gây hoài niŒm cho khách l» thÙ, kÈ hoài hÜÖng :

HÒ Tï nh Tâm giàu sen båch diŒp,
ñÃt HÜÖng CÀn ng†t quit thÖm cam.
Ai vŠ CÀu ngói Thanh Toàn,
Cho anh vŠ v§i m¶t Çoàn cho vui.
Ai vŠ CÀu ngói Då Lê,
Cho em vŠ v§i thæm quê bên chÒng.

NhiŠu câu ca dao Çã khen ng®i cänh ÇËp cûa Hu‰ Çô :

ñÜ©ng vô xÙ Hu‰ loanh quanh,
Non xanh nܧc bi‰c nhÜ tranh h†a ÇÒ.
ThÜÖng anh, em cÛng muÓn vô,
SÖ truông nhà HÒ, s® phá Tam giang.
Phá Tam giang ngày rày Çã cån,
Truông nhà HÒ n¶i tán cÃm nghiêm.

Gió dÜa cành trúc la Çà,
Ti‰ng chuông Thiên Mø, canh gà Th† xÜÖng.

Hu‰ mang sÓ phÆn con ngÜ©I ViŒt Nam. Hu‰ có buÒn, có vui, có vinh có nhøc.

Có nh»ng ngÜ©i Çã chê Hu‰ vì dÎa lš :

SÖn bÃt cao, Thûy bÃt thâm,
Nam Ça trá, n» Ça dâm !
(Núi không cao, nܧc không sâu,
Nam gi§I gian trá, n» nhân dâm dÆt.)

Hu‰ thÜ©ng t¿ hào vŠ núi Ng¿ Bình và HÜÖng giang, nhÜng Ng¿ Bình không cao,mà sông HÜÖng thì không sâu,không l§n, không hi‹m. NhÜng nói vŠ con ngÜ©i thì ta nên xét låi, vì xÙ nào mà ch£ng có ngÜ©i tÓt, kÈ xÃu ?
Và vŠ ÇÎa lš,ta cÛng nên xét låi.
M¶t nhà væn Trung quÓc , LÜu VÛ Tích (th‰ k› 7-8) trong bài LÆu thÃt minh ( Cæn nhà quê mùa ) há ch£ng Çã nói :

SÖn bÃt tåi cao, h»u tiên t¡c danh,
Thûy bÃt tåi thâm, h»u long t¡c linh.
( Núi không cÀn cao, có tiên là n°i ti‰ng,
Sông không cÀn sâu, có rÒng là linh thiêng)

M¶t nhà thÖ Hu‰ Çã tÕ š Çau lòng trܧc cänh tang thÜÖng cûa ÇÃt nܧc : trong cu¶c chi‰n tranh ViŒt Pháp, dân chúng nghèo kh° , và Pháp Çã phá hoåi núi Ng¿ bình, nên Çã có hai câu thÖ truyŠn tøng :

Núi Ng¿ không cây ,chim n¢m ÇÃt,
Sông HÜ©ng v¡ng khách Çï kêu tr©i !

TÓ H»u cÛng nhÜ bao ngÜ©i lãng mån cách mång, nh»ng mÖ xây d¿ng c¶ng sän chû nghïa không còn giai cÃp, không còn nghèo Çói, không còn tŒ Çoan xã h¶i.
Ông cÛng nhÜ bao ngÜ©i c¶ng sän Çã hÙa hËn , Çã tuyên truyŠn månh më trong Çám nông dân, th® thuyŠn và Çám ca k› giang hÒ trên sông HÜÖng :

Tr©i Öi bi‰t ljn khi mô?
Thân em h‰t nhøc dày vò næm canh?
Tình Öi gian dÓi là tình,
ThuyŠn em rách nát còn lành ÇÜ®c không ?
-Ræng không , cô gái bên sông,
Ngày mai cô së tØ trong t§i ngoài.
ThÖm nhÜ hÜÖng nhøy hoa nhài,
Såch nhÜ nܧc suÓi ban mai gi»a rØng.
Ngày mai gió t§i ngàn phÜÖng,
Tôi ÇÜa cô t§i m¶t vÜ©n ÇÀy xuân.
Ngày mai trong giá tr¡ng ngÀn,
Cô thôi k‰p sÓng dày thân giang hÒ.
Ngày mai bao l§p Ç©i dÖ,
Së tan nhu Çám mây m© Çêm nay. . .
                                                    (Ti‰ng hát sông HÜÖng )

N‰u ngÜ©i con gái sông HÜÖng thuª Çó còn sÓng ljn bây gi©, ch¡c së thÃy sau mÃy chøc næm xây d¿ng xã h¶i chû nghïa, dân chúng nghèo hÖn và sÓ gái giang hÒ Çông hÖn th©i quân chû và th©i Pháp thu¶c!
Khoäng 1980, TÓ H»u vào Nam, tham d¿ m¶t l§p h†c tÆp cûa giáo viên cÃp ba, m¶t giáo viên miŠn Nam Çã hÕi TÓ H»u :

‘ Bây gi© džc låi bài thÖ Ti‰ng hát sông HÜÖng, ông nghï gì ?
TÓ H»u Çã không trä l©i ÇÜ®c câu hÕi hóc búa Çó!

III.Tình yêu t° quÓc :

Trong hò Hu‰, chúng ta thÃy lòng yêu nܧc cûa dân Hu‰ rÃt mãnh liŒt. L©i ca Çôi khi månh më, cÜÖng quy‰t nhÜng Çôi khi bóng bäy, kín Çáo :

ThuyŠn tØ ñông Ba, thuyŠn qua ñÆp ñá,
ThuyŠn vŠ VÏ Då, th£ng ngã ba Sình.
L© Ç© bóng ngä chênh chênh,
Gi†ng hò xa v†ng, nh¡n tình nܧc non.

Chúa NguyÍn vào ThuÆn hóa Çã xây d¿ng xÙ sª này thành m¶t xÙ trù phú. Khi chúa NguyÍn quy‰t ÇÎnh lÃy Phú xuân làm kinh Çô là Çã Ç¥t v»ng niŠm tin yêu vào dân ThuÆn hóa. Và các chúa NguyÍn Çã tÕ ra yêu dân cho nên dân chúng yêu m‰n chúa NguyÍn, cÀu mong chúa NguyÍn thÓng nhÃt ÇÃt nܧc, Çem låi hòa bình , thÎnh vÜ®ng cho dân chúng:

Låy tr©i cho n°i gió nÒm,
ñ‹ cho chúa NguyÍn thuÆn buÒm trÄy ra.

Khi th¿c dân Pháp xâm chi‰m nܧc ta, chúng Çã dùng båo l¿c và m†i thû džan xäo quyŒt Ç‹ thôn tính nܧc ta. Quân dân ta Çã chi‰n Çãu anh dÛng nhÜng gÜÖm dáo Çã không th¡ng ÇÜ®c súng Óng tÓi tân cûa ÇÎch.

Vua T¿ ÇÙc mÃt Ç‹ låi môt cÖn khûng hoäng chính trÎ.Trong bÓn tháng, ViŒt Nam Çã có ba vÎ vua và quyŠn hành n¢m trong tay m¶t sÓ Çåi thÀn mà ÇÙng ÇÀu là Tôn ThÃt Thuy‰t, NguyÍn Væn TÜ©ng :

M¶t nhà sinh ÇÜ®c ba vua,
Vua còn, vua mÃt, vua thua chåy dài.

NhÃt giang lÜ«ng quÓc nam phân thuy‰t,
TÙ nguyŒt tam vÜong triŒu bÃt tÜ©ng.

Trong hai câu ÇÓi này có tên TÜ©ng, Thuy‰t.Câu thÙ nhÃt nói : M¶t con sông hai nܧc thì không th‹ nói ÇÜ®c. BÓn tháng, ba vua là ÇiŠm xÃu. M¶t sông hai nu§c là nói Pháp Çóng bên này sông HÜÖng , Tòa Khâm ( gÀn ñÆp ñá), còn bên kia sông, là cung vua. Tôn ThÃt Thuy‰t và NguyÍn Væn TÜ©ng cÜÖng quy‰t chÓng Pháp.

Vua Hàm Nghi, vua Thành Thái, vua Duy Tân là nh»ng vÎ vua yêu nܧc. Câu ca sau Çây Çã nói vŠ viŒc vua Duy Tân giä Çi câu tåi Phu Væn Lâu Ç‹ g¥p các ông Thái Phiên, TrÀn Cao Vân bàn viŒc chÓng Pháp :

ChiŠu chiŠu trên b‰n Væn Lâu,
Ai ngÒi ai câu,
Ai sÀu ai cäm,
Ai nh§ ai trông?
ThuyŠn ai thÃp thoáng bên sông?
Nghe câu mái ÇÄy chånh lòng nܧc non!

Trong khi nh»ng anh hung liŒt sï và minh quân thánh chúa hy sinh cho ÇÃt nܧc, m¶t sÓ ngÜ©i Çã cam tâm làm tay sai cho ngoåi bang, phän låi dân t¶c.

ñÃt ThØa Thiên trai hiŠn gái lÎch,
Non xanh nܧc bi‰c, ÇiŒn ng†c, ÇŠn rÒng.
Tháp bäy tÀng ,thánh mi‰u, chùa Ông,
Trách ai hai då m¶t lòng,
Tham ÇÒng båc tr¡ng phø lòng dân Çen!

ViŒc th¿c dân Pháp tàn sát trong ngày 24 Ãt dÆu( 1885 ) và viŒc c¶ng sän gi‰t håi dân lành trong t‰t mÆu than ( 1968) Çã làm cho dân Hu‰ Çã Çau thÜÖng låi thêm Çau thÜÖng.

- MÆu thân gi¥c chi‰m Hu‰ Çô,
ñÓt nhà, cܧp cûa, Çào mÒ chôn dân!
Làm sao quên ÇÜ®c mÆu thân,
C¶ng quân tàn ác gi‰t dân Hu‰ mình!

- MÆu thân c¶ng chi‰m Hu‰ Çô,
ñông Ba, Gia H¶i thành mÒ chôn dân!

Và trÆn løt cuÓi næm k› mão (1999) Çã khi‰n dân Hu‰ Çi ljn tÆn cùng cûa Çau kh°.

IV.tình yêu nam n»

CÛng nhÜ ca dao ViŒt Nam, ca dao Hu‰ Ç‹ cho tình ca chi‰m m¶t ÇÎa vÎ tr†ng y‰u.
Con ngÜ©I thÜ©ng cô ÇÖn và cô ÇÖn làm cho ngÜ©I ta buÒn kh° :

ChiŠu chiŠu mây phû Häi Vân,
Chim kêu gành Çá, gÅm thân thêm buÒn.

Trong cô ÇÖn, con ngÜ©i mÖ Ü§c có m¶t ngÜ©i bån Ç‹ cho Ç©i b§t lånh lëo:

Thiên sinh nhân,hà nhân vô l¶c,
ñÎa sinh thäo,hà thäo vô cæn.
M¶t mình gï»a lòng thuyŠn dܧi nܧc,trên træng,
Bi‰t cùng ai trao duyên gºi phÆn cho b¢ng th‰ gian?

Và khi Çã yêu nhau, ngÜòi ta së thÃy lòng mình vô c§ buÒn bã . Nhìn sông, nhìn nܧc, nhìn mây, nhìn núi.. . Çâu Çâu cÛng thÃy u buÒn :

Núi Ng¿ bình mÖ màng træng gió,
NiŠm tâm s¿ ai thÃu rõ cho mình?
ñoái nhìn sông HÜÖng nܧc chäy thanh thanh,
Sông bao nhiêu nܧc, då sÀu tình bÃy nhiêu!

Ch® ñông Ba ti‰ng gà eo óc,
Chùa Th† L¶c ti‰ng trÓng sang canh.
Gi»a sông HÜÖng g®n sóng khuynh thành.
ñêm khuya m¶t chi‰c thuyŠn mành ngºa nghiêng!

Ngôn ng» ViŒt rÃt thÀn tình. ThÜÖng và nh§ thÜ©ng Çi Çôi v§i nhau :

Nu§c ÇÀu cÀu khúc sâu,khúc cån,
Chèo qua Ng†c trän ljn vån Kim Long.
SÜÖng sa, gió th°i lånh lung,
Sông xao,træng l¥n, g®i lòng nh§ thÜÖng.

Có g¥p g«, có nhìn thÃy nhau , Çôi nam n» m§i cäm thÃy thÜÖng nhau. Và khi Çã thÜÖng nhau, ngÜ©i ta phäi nh§ nhau, phäi mong ܧc g¥p låi lÀn thÙ hai, thÙ ba:

ThuyŠn vŠ ñåi LÜ®c,
Duyên ngÜ®c Kim Long
ñây là ch‡ rë cûa lòng,
Mai tê(kia) rÒi còn bi‰t trên sông b‰n nào.?

Khi yêu nhau, n‡i Çau ǧn, buÒn kh° nhÃt là chia ly:

Nܧc chäy xuôi, con cá buôi l¶i ngÜ®c,
Nܧc chäy ngÜ®c, con cá vÜ®c l¶i ngang.
ThuyŠn em xuÓng b‰n ThuÆn An,
ThuyŠn anh låi trÄy lên ngàn anh Öi!
Chim xa bÀy thÜÖng cây nh§ c¶i,
NgÜ©i xa ngÜ©i, t¶i l¡m ngÜ©i Öi!
NÕ ( ch£ng )thà không bi‰t thì thôi
Bi‰t mà m‡i ÇÙa m¶t nÖi cÛng buÒn!

Có nh»ng cu¶c tình xa nhau vïnh viÍn nhÜng cÛng có nh»ng chuy‰n Çi xa hËn ngày trª låi:

Càu TrÜ©ng TiŠn sáu vài, mÜ©i hai nhÎp,
Anh qua rÒi xin kÎp vŠ mau.
KÈo mai tê(kia) bóng x‰ ngang cÀu,
Bån còn thÜÖng bån bi‰t gºi sÀu vŠ nÖi mô(Çâu) mà tìm?

Vì s® chia ly cho nên bao gi© ngÜ©i ta cÛng không muÓn r©i xa:

ñi Çâu cho thi‰p Çi cùng,
ñói no thi‰p chÎu lånh lùng có Çôi!

Lên non em cÛng lên theo,
XuÓng thuyŠn em cÛng Ç¡p Çeo mån thuyŠn!

CÛng nhÜ m†i Çôi lÙa trên th‰ gian, khi yêu nhau, ngÜ©i ta hÙa hËn, thŠ bÒi chung thûy:

Khi nao cån nu§c ñÒng Nai,
Nát chùa Thiên Mø m§i phai l©i nguyŠn!
Tay bÜng Çïa muÓi chÃm gØng
GØng cay muÓi m¥n xin ÇØng bÕ nhau!

Núi Ng¿ Bình trܧc tròn sau méo,
Sông An C¿u n¡ng Çøc mÜa trong,
ñôi ta nguyŒn k‰t ch» ÇÒng,
ñá mòn sông cån mà lòng thûy chung !

Dãy d†c tòa ngang,
Giàu sang có sÓ,
Kim Long , Nam Ph°,
Nܧc Ç° vŠ Sình.
Hai ÇÙa mình chút nghïa ba sinh,
DÅu có mÀn ræng( làm sao) Çi n»a, cÛng không Çành bÕ nhau!

Ch® ñông Ba ÇÜa ra ngoài Dåi,
CÀu TrÜ©ng TiŠn Çúc låi xi mong.
ñôi ta ܧc nguyŒn thûy chung
ñá mòn, sông cån cÛng không Ç°i lòng.

Trong cu¶c Ç©i Çã có nhiŠu Çôi tình nhân Çi ljn hånh phúc træm næm nhÜng cÛng có nh»ng kÈ yêu nhau nºa chØng m§i bi‰t mình bÎ lÜ©ng gåt :

H†a h° h†a bì nan h†a cÓt,
Tri nhân tri diŒn bÃt tri tâm.
May mô (sao) chút n»a em lÀm,
Khoai lang khô c¡t lát, em tܪng cao ly sâm bên tàu!

Theo næm tháng, tình yêu cÛng bi‰n chuy‹n. Trong hai ngÜ©i có m¶t ngÜ©i thay lòng Ç°i då. Và ngÜ©i ta Çau kh° vì bÎ tình phø :

Sen xa hÒ, sen khô,hÒ cån,
L¿u xa Çào, l¿u ngä Çào nghiêng.
Vàng trên tay r§t xuÓng không phiŠn,
PhiŠn ngÜ©i b¶i nghïa bi‰t mÃy niên cho h‰t sÀu!
Em nói v§i anh nhÜ rìu chém xuÓng Çá,
NhÜ rå( r¿a) chém. xuÓng ÇÃt,nhÜ mÆt rót vào tai.
Ræng chØ (Sao gi©) em låi nghe ai,
Qua cÀu nghiêng nón chåm vai không chào?

Anh nói v§i em nhÜ rìu chém xuÓng Çá,
NhÜ rå( r¿a) chém. xuÓng ÇÃt, nhÜ mÆt rót vào tai.
Bây chØ (gi©) anh låi nghe ai,
BÕ em ª chÓn non Çoài thäm chÜa ?

NhiŠu khi ngÜ©i ta thù hÆn nhau. NhÜng cÛng có  ngÜ©i quên Çi mÓi hÆn tình, quy trách cho cha mË:
                                                Núi Ng¿ Bình trܧc tròn sau méo,
                                                Sông An C¿u n¡ng Çøc mÜa trong.
                                                Bªi vì mË thÀy lánh Çøc tìm trong,
                                    Cho nên duyên chàng,phÆn thi‰p cÙ long Çong mãi hoài.!

DÅu ngÜ©i yêu say duyên m§i, tham phú phø bÀn, dÅu cha mË ngæn cän, phÀn Çông quy trách là tåi duyên sÓ:

                                            Núi Ng¿ Bình trܧc tròn sau méo,
                                            Sông An C¿u n¡ng Çøc mÜa trong.
                                            ñôi ta nhÜ chÌ l¶n vÒng,
                                            N® thì có n®, v® chÒng không duyên!

Ca dao Hu‰ rÃt phong phú , diÍn tä ÇÀy Çû tâm lš, tÜ tܪng, tình cäm cûa m¶t tÆp th‹ quÀn chúng hiŠn lành,Ça tình nhÜng rÃt anh dÛng, bÃt khuÃt Çã bao lÀn hæng hái chÓng låi båo quyŠn và xây d¿ng quê hÜÖng.NgÜ©i dân Hu‰ Çã là nån nhân và chÙng nhân cûa bao th©i Çåi.

Tøc ng» có nh»ng câu khuyên ta cách xº th‰ :
                                            ‘Khôn cho ngÜ©i nhái,
                                             Dåi cho ngÜ©i thÜÖng,
                                             Dª dª ÜÖng ÜÖng.
                                             T° cho ngÜ©i ghét’

                            ‘ñi cho ngÜ©i ta nh§, ª cho ngÜ©i ta thÜÖng’

NgÜ©i Hu‰ låi dùng m¶t câu tøc ng» Ç‹ nhÆn ÇÎnh vŠ xÙ Hu‰ . Hu‰ là m¶t cÓ Çô. Hu‰ không hiŒn Çåi,không mª mang. Hu‰ là vùng ÇÃt nghèo kh°, kh¡c nghiŒt. Lúa gåo Hu‰ sän xuÃt không Çû æn. Gåo väi,th¿c phÄm, døng cø...ÇŠu mua tØ Sàigon Çem ra. HÍ bão løt hay ViŒt c¶ng phá cÀu, giÆt mìn, chÆn ÇÜ©ng. ..là Hu‰ thi‰u lÜÖng th¿c, thi‰u thuÓc men, väi vóc! Trܧc 1954 , thanh niên Hu‰ cÛng nhÜ thanh niên miŠn Trung phäi ra Hà N¶i ho¥c vào Sài gon h†c Çåi h†c. TÓt nghiŒp, h† ª låi Hà N¶i hay vào Sài gòn làm viŒc.Sau 1954, dân Hu‰ vào Sàigòn h†c và Çi làm viŒc. Hu‰ chÌ là m¶t cÓ hÜÖng Ç‹ ngÜ©i ta trª vŠ trong ngày hè, trong dÎp t‰t.. .Hu‰ là nÖi ‘ Çi Ç‹ mà nh§, không phäi ª Ç‹ mà thÜÖng!’

                                                Gia H¶i
BACK